Het gif dat kwam na de bevrijding
3 juli 2020 00:00In het kader van de viering van 75 jaar bevrijding kwam ik in het archief een aflevering tegen van het blad “Kijk”, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog en de eerste jaren daarna werd uitgegeven door de Amerikaanse Voorlichtingsdienst. Het werd vanuit Londen verspreid en had tot doel, zoals op de achterkant te lezen staat, “Nederland in woord en beeld van wereldnieuws te voorzien totdat de vrije Nederlandsche pers deze taak kan overnemen.” De aflevering die ik in handen kreeg is een speciale uitgave ter gelegenheid van de bevrijding, prijs 60 cent.
Het tijdschrift staat vol met foto’s van oorlogshandelingen, Amerikaanse en Nederlandse soldaten met bijschriften als “Nederlandsche scherpschutters openen hier het vuur op verdekt opgestelde Duitschers”. Maar ik kan het niet nalaten melding te maken van een artikel in hetzelfde tijdschrift, tussen de Amerikaanse propaganda, met de titel: “DDT verdelgt plagen”.
Het artikel begint als volgt: “Het moge vreemd klinken, maar een van de meest doeltreffende wapenen, waarover de Vereenigde Naties in deze oorlog beschikken, heeft geen aandeel in de verwoesting. Het is een geneeskundig poeder dat honderd duizenden burgers en soldaten het leven heeft gered en dat een zegen voor het menschdom kan worden daar het zoo voortreffelijk werkt in de bestrijding van typhus, malaria, dysenterie, typheuse koorts en dozijnen andere koortsen veroorzaakt door vlooien, teeken, muggen, mijten en andere soortgelijk plagen. Het poeder is bekend als DDT, de beginletters van zijn scheikundige bestanddeelen.”
Even verderop wordt uitgelegd hoe men in het leger de soldaten behandelde: “Als men zich ontkleedt strooit men het poeder op den binnenkant der onderkleeren. En als er geen gelegenheid is voor ontkleeding kan het door de openingen in de bovenkleeding op armen, beenen en rug worden gestrooid.”
Uit de boekjes wist ik natuurlijk wel dat men in die tijd DDT als een redding voor de mensheid beschouwde en ik heb dit verhaal zelfs in colleges vaak verteld, maar als je het met eigen ogen in een vergeeld en beduimeld tijdschrift van 75 jaar oud kunt lezen geeft dat extra cachet aan het verhaal.
DDT werd vooral bejubeld omdat het vrij giftig was voor insecten en teken en nauwelijks giftig voor zoogdieren en de mens, althans dat dacht men. Hoe fout kun je zijn! Al in 1950 bleek dat insecten resistent werden tegen DDT, men ontdekte dat het accumuleerde in de voedselketen, de roofvogels verloren hun eieren omdat de eischaal te dun werd, Rachel Carson publiceerde in 1962 een vlammend betoog tegen persistente bestrijdingsmiddelen en de milieubeweging in de jaren 70 deed de rest; DDT werd van de markt gehaald is alleen nog voor heel speciale toepassingen te gebruiken.
Nu, 75 jaar later, is mijn promovendus Claudia haar proefschrift aan het afronden. Ze heeft de giftigheid onderzocht van een moderne groep van bestrijdingsmiddelen die bekend staan onder de naam neonicotinoïden. Deze stoffen zijn vooral berucht vanwege hun effecten op bijen, maar Claudia heeft laten zien dat ze ook extreem giftig zijn voor ongewervelde dieren in de bodem zoals regenwormen en springstaarten. De nieuwe bestrijdingsmiddelen worden niet rondgestrooid als poeder in de onderbroek, maar vele ervan zijn haast net zo persistent en veel giftiger voor insecten, hoewel ze net als DDT voor de mens minder schadelijk zijn. Er wordt al jaren te hoop gelopen tegen de neonicotinoïden; de Nederlandse toxicoloog Hans Tennekes was een van de eersten en publiceerde er al over in 2009.
De triomftocht van DDT heeft ondanks de hoge verwachtingen geschetst in het Kijk-artikel uit 1945, niet langer geduurd dan 30 jaar. De triomftocht van de neonicotinoïden, waarvan de eerste in Europa toegelaten werd in 2005, duurde gelukkig korter. In 2018 werden drie van deze stoffen in Europa verboden. Het is de taak van milieuwetenschappers zoals de slimme Claudia om de chemische plaagbestrijding continu te toetsen op schadelijke neveneffecten en een duik in de historie kan daarbij helpen.
