Achter het vernis zit de slechtheid, of zit er ook goedheid?

Een bekend debat in de evolutiebiologie gaat over de oorsprong van de moraal. Waar komt ons gevoel voor goed en kwaad vandaan? Waarom weten we intuïtief dat het niet goed is iemand dood te slaan of te verkrachten? Is dat aangeboren, of is het aangeleerd in onze opvoeding?

Een gangbare opvatting is dat de goedheid alleen aan de oppervlakte zit. Er zit een dun laagje vernis aan de buitenkant, waardoor de mens mooi lijkt, maar als je dat er vanaf krabt komt de slechtheid tevoorschijn. Dan blijkt dat we eigenlijk beesten zijn, die in toom gehouden moeten worden door maatschappelijke dwang en culturele tradities. Jan Terlouw stelde in zijn 4-meilezing uit 2014 dat het vertrouwen in de fundamentele goedheid van mensen sympathiek en positief is, maar dat we onze ogen niet moeten sluiten voor de duistere invloeden op ons handelen. We moeten doorgaan met structuren zoals internationale organisaties en wetgeving te ontwikkelen waarmee we ons er beter tegen teweer kunnen stellen.

Die duistere kant van de mens komt aan de oppervlakte in oorlogssituaties en bij grote maatschappelijke tegenstellingen, zoals bij de islamitische terroristen die menen uit naam van Allah zoveel mogelijk mensen te moeten vermoorden. De terreurideologie, de plaag van deze tijd, is van dezelfde slechtheid als de werkwijze van de nazi’s die fabrieksmatig mensen vermoordden die hun niet bevielen.

Concentratiekamp Auschwitz en vernietigingskamp Birkenau liggen niet ver van Krakau, dus tijdens mijn verblijf in Polen was het een logisch uitstapje. De Polen zelf lopen niet te koop met het feit dat Auschwitz in hun land ligt; ze promoten liever de mooie stad Krakau. Maar er zijn mensen die speciaal naar Krakau gaan vanwege de mogelijkheid van een excursie naar Auschwitz. Ik had er eigenlijk niet veel zin. Ik weet wel wat daar gebeurd is, dacht ik, maar dat was niet zo. Het was allemaal nog veel erger.

Achteraf ben ik blij dat ik er geweest ben. En ik was niet de enige. Het parkeerterrein en het ontvangstgebouw zijn duidelijk niet ingericht op de duizenden toeristen die er dagelijks komen. Gelukkig las ik op de website van het Auschwitz-Birkenaumuseum dat kortgeleden besloten is om de toegang tot het gebied helemaal op te knappen, met steun van de Poolse regering en de Europese Unie. Deze historische plaats, met al zijn getuigenissen van huiveringwekkende wreedheid en vernietigingsdrang heeft recht op een stijlvolle omgeving.

Mijn bezoek aan Auschwitz leek een regelrechte bevestiging van de vernistheorie. Maar de bekende Nederlandse primatoloog Frans De Waal heeft een tegengestelde opvatting, die hij onder andere uiteengezet heeft in zijn boek “Van nature goed”. Hij stelt dat de mens wel degelijk een kern van goedheid heeft. Die kern is ook aanwezig in mensapen en andere dieren. Chimpansees vertonen gedrag waaruit af te leiden is dat ze het onderscheid tussen goed en kwaad begrijpen. Ze troosten een soortgenoot als die ruw behandeld is door het dominante mannetje in de groep. Ze helpen een jong dier dat in de boom geklommen is maar niet meer weet hoe hij eruit moet komen. Gedrag dat wij “goed” noemen zit ook in mensapen en vanwege onze evolutionaire afstamming dus ook in ons.

Het standpunt van De Waal is vooral interessant omdat het ingaat tegen de traditionele kerkelijke visie, namelijk dat de moraal van God gegeven is, en ook enigszins tegen de opvatting van Jan Terlouw, dat we wetgeving nodig hebben om onszelf in toom te houden.

Ik heb de neiging om mee te gaan met Frans de Waal. De goedheid zit dieper dan het oppervlak. Maar betekent dat dat er ook een kern van goedheid te vinden is in de dolgedraaide moordcommando’s van IS en in de kampcommandanten van de nazi’s? En kun je die vraag überhaupt stellen?

Het is een mooi thema om over na te denken, morgen, als we de slachtoffers van oorlog en geweld herdenken.