De appel van Eva
Bij een vakantie in België kwam ik in Gent oog in oog te staan met het fenomenale altaarstuk van Hubert en Jan van Eyck, “De Aanbidding van het Lam Gods”. Ik had me nooit gerealiseerd dat dit wereldberoemde schilderwerk uit 1432 gewoon in een kerk in Gent is te bewonderen. Het is oogverblindend mooi gerestaureerd, waarbij allerlei details die jaren verborgen waren onder dikke lagen vernis, nu weer herkenbaar zijn geworden. Sinds 2021 staat het werk op zijn oorspronkelijke plaats, waar het voor geschilderd is. Een hologram-toer in de crypte voegt nog een extra dimensie toe aan de beleving.
Mijn oog viel natuurlijk direct op het bovenste, uiterst rechtse paneel waar Eva op te zien is. Eva is afgebeeld als een echte vrouw, geen gestileerde figuur met de borsten verborgen achter een toevallig uitstekende boomtak met bladeren, maar een mooie naakte vrouw. En zoals gebruikelijk: Eva houdt een appel vast.
Op schilderijen van de zondeval wordt Eva altijd afgebeeld met een grote rode appel in haar hand. Maar de appel zoals wij die nu kennen is een typisch voorbeeld van kunstmatige evolutie: hij is ontstaan door jarenlange selectie en kruisingen. In de tijd van Adam en Eva konden er nog niet zulke mooie appels bestaan. De oerappels waren klein en nauwelijks eetbaar.
Men is er nog niet helemaal uit welke wilde soort precies de voorouder is van de huidige appel. Er zijn twee kandidaten, de bosappel, Malus sylvestris en de Aziatische appel, Malus sieversii. Waarschijnlijk zijn er kruisingen geweest tussen deze twee soorten.
Appels spelen een bijzondere rol in de discussie over creatie en evolutie. Eva, ingefluisterd door de duivel in de gedaante van een slang, kon de verleiding niet weerstaan en plukte een appel van de boom van Goed en Kwaad. Ze verleidde ook Adam tot het eten van een appel. Dat was het begin van veel ellende: Adam en Eva werden het paradijs uitgestuurd en sinds die tijd wordt elke baby geboren met de erfzonde.
Het verhaal van Eva is een mooie valkuil voor doorgewinterde creationisten. Als het Bijbelverhaal waar is, moet de duivel Eva verleid hebben met een onooglijk appeltje, een oerappel, klein en bitter. De moderne appel bestond nog niet bij de schepping. Maar als het een mooie appel was, vergelijkbaar met de huidige rassen, moet je toegeven dat er volgens de Bijbel al evolutie was vanaf de eerste dag. Beide opties zijn onacceptabel.
Maar staande voor het schilderij van Van Eyck, in de St. Baafskathedraal in Gent, keek ik nog eens goed naar Eva. Van Eyck heeft de panelen zo ongelooflijk nauwkeurig beschilderd dat je werkelijk elk detail, elke schittering, kunt zien. En wat zag ik: het is geen appel die Eva in haar rechterhand houdt. Het is een min of meer rond geval, geribbeld en met een merkwaardige concentrische richel aan de onderkant. Wat is het? De deskundigen hebben het al lang geleden beschreven: het is een lumia, Citrus lumia, een citroenachtige vrucht uit Zuid-Europa. Ook deze citrusvrucht is net als de appel ontstaan door kruisingen tussen wilde soorten. Lumia’s zijn iets zoeter dan gewone citroenen, maar nog steeds behoorlijk zuur. Veel zuurder dan een appel. Dat lijkt me geen onbelangrijk detail.
In het Adam-en-Eva-verhaal van Genesis komt helemaal geen appel voor. Er is slechts sprake van een “vrucht”. Zit hier een nog niet ontdekte subtiliteit in het schilderij van Van Eyck? Waarom heeft hij niet gewoon een lekkere appel geschilderd? Wil hij aangeven dat Eva expres een super bittere of zure vrucht aan Adam gaf die hij direct zou uitspuwen zodat binnen de context van het schilderij de zondeval voorkomen wordt? Het is een en al symboliek bij Van Eyck, dus ik houd deze interpretatie voor niet onmogelijk.