De mens bijna uitgestorven
Was de mens bijna uitgestorven, 900.000 jaar geleden? Dat bericht kwam vorige week in het nieuws, naar aanleiding van een publicatie in het wetenschappelijke tijdschrift Science. Er kwam gelijk veel kritisch commentaar op, onder andere van gerenommeerde paleontologen, dus de onderzoekers, een Chinees-Italiaans-Amerikaans team, hadden wel wat teweeggebracht. Het tijdschrift Kijk vroeg wat ik ervan vond.
“Ze hebben echt een punt”, zei ik gelijk. Wat ze gedaan hebben is het DNA van een groot aantal nu levende mensen met elkaar vergelijken om daarmee de variatie in de oerpopulatie te schatten. Als je weet hoe snel veranderingen in het DNA ontstaan, kun je terugredeneren naar de eerste groep waar alle nu levende mensen vanaf stammen. Hoe groot was die groep en wanneer leefde die? Dat valt uit te rekenen.
Het is een aanpak die al talloze malen geprobeerd is en goed werkt. De eerste keer dat het voor de mens gebruikt werd was in 1987 via een publicatie van de Amerikaanse onderzoekster Rebecca Cann. Zij kwam op basis van het DNA uit op een leeftijd van 200.000 jaar voor Homo sapiens. Bovendien kon ze vrij overtuigend aantonen dat de Afrikanen het meest oorspronkelijke DNA hebben. De conclusie was duidelijk: de mens is ontstaan in Afrika. Het werd bekend als de “Out of Africa”-theorie; de naam was afgeleid van de destijds beroemde film met Meryl Streep en Robert Redford.
Het “Out of Africa”-idee werd zeer kritisch ontvangen. Hoe kun je nu door te rekenen aan het DNA iets zeggen over het ontstaan van de mens? Veel paleontologen wilden er niet aan. Maar het bleek later volkomen correct en wordt nu door iedereen geaccepteerd, al is de ouderdom van de mens wel naar beneden bijgesteld. Men gaat nu uit van 320.000 jaar, maar nog steeds in Afrika.
De Chinezen gebruiken veel betere DNA-methodes dan destijds en vooral een heel nieuw rekenmodel, maar de ophef die ze veroorzaken is erg vergelijkbaar. Ze kijken dieper in de historie, naar de voorouders van Homo sapiens. De kandidaat voor de voorouder is een oudere soort, Homo erectus, maar die is ongeveer 1 miljoen jaar geleden in Africa uitgestorven. Wat is er dan gebeurd tussen 1 miljoen jaar en 320.000 jaar geleden? Er zijn uit die periode weinig tot geen fossielen. De Chinezen hebben hier nu een verklaring voor: onze voorouders kropen door een flessenhals. De populatie stortte in, gedurende meer dan 100.000 jaar waren er niet veel meer dan duizend mensen in Afrika. Heel langzaam volgde herstel en dat bleek een nieuwe soort, de voorouder van zowel de neanderthalers als Homo sapiens.
De vraag is natuurlijk wat de ineenstorting van onze voorouders veroorzaakte. De Chinezen verwijzen hiervoor naar klimaatverandering, maar het bewijs daarvoor is zwak. Er zijn altijd wel veranderingen in het klimaat, het is te gemakkelijk om alles daarop te gooien. Ik denk veel eerder aan natuurlijke fluctuaties in de populatie, versnippering over een groot gebied en uitsterving van kleine deelpopulaties. Op deze manier is ook de neanderthaler uitgestorven. Het is een risico voor elke soort die niet in heel hoge aantallen aanwezig is.
De flessenhals van 930.000 tot 813.00 jaar geleden klopt ook met een andere verandering in het DNA: de fusie van twee chromosomen. Alle mensapen hebben twee chromosomen 2, 2a en 2b, die bij ons aan elkaar geknoopt zijn tot één chromosoom 2. Dat is ook het geval bij de neanderthaler, weten we uit DNA van de fossielen. Zo’n chromosoomfusie is een heel ingrijpende gebeurtenis, die een hoop onrust veroorzaakt in het DNA. Zulke genetische turbulentie is ook typisch een moment waarop nieuwe soorten ontstaan. De chromosoomfusie schat men op 900.000 jaar geleden, wat klopt met het verhaal van de Chinezen.
De toekomst zal het leren, maar ik denk, zei ik tegen Kijk, dat we hier een belangrijk nieuw idee voor de evolutie van de mens te pakken hebben.