Een kind van je tijd te zijn

Je denkt dat je uniek bent maar wat je doet en wat je motiveert wordt sterk bepaald door de maatschappij om je heen. Je gedrag en je meningen komen niet alleen uit jezelf, je beweegt mee met de maatschappelijke ontwikkelingen. Ik moest ook afgelopen week weer tot die conclusie komen terwijl ik college gaf aan de HOVO-cursisten.

Bij mijn cursus over het ontstaan van het leven begin ik vaak bij een Russische wetenschapper, Aleksander Oparin. Hij wordt alom beschouwd als de eerste die een theorie ontwikkelde over het ontstaan van het leven; niet zomaar een idee, maar een echte theorie, die je kunt toetsen met experimenten. Hij schreef daar al in 1928 een boek over, maar dat kreeg nauwelijks aandacht. Oparin was een Rus in de tijden van de Sovjet-Unie. Hij sympathiseerde met het communisme. Toen na 1945 de koude oorlog uitbrak en een nieuwe oorlog tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten op een haar na voorkomen werd, werkte Oparin aan de andere kant van het ijzeren gordijn. De wetenschappelijke uitwisseling tussen Oost en West stokte. Oparins werk kreeg geen voet aan de grond in het Westen.

Het is opvallend hoe solidair Oparin was met het communisme. Waarschijnlijk kon hij ook niet anders dan meepraten met Stalin en Chroesjtsjov om zijn belangrijke positie te behouden. Hij zag zelfs een parallel tussen de klassenstrijd en de discussie over het ontstaan van het leven. De strijd van de arbeiders tegen het grootkapitaal vergeleek hij met de strijd van de onderzoekers die de oorsprong van het leven onderzochten. Zijn ideeën over biologie gingen zelfs zover dat hij de rol van DNA als molecuul van de erfelijkheid ontkende. Nog in 1957 heeft hij zich daarover uitgesproken, nota bene na de publicatie van Watson en Crick uit 1953 die de structuur van DNA ophelderden.

Erfelijkheid was een probleem in de communistische leer. Liever zag men dat alles bepaald werd door het milieu. De landbouwwetenschapper Trofim Lysenko deed experimenten met tarwe die dit moesten bewijzen (maar niet klopten). Hoe is het mogelijk dat iemand als Oparin, met een briljant idee over het ontstaan van het leven, zo’n volkomen verkeerd idee had van erfelijkheid? Hij was een kind van zijn tijd.

Oparin is in het westen vooral bekend geworden via een Iers-Engelse natuurkundige, John Bernal. Ik kende deze Bernal van zijn boek “De Wetenschap als Maatschappelijk Proces”, een studieboek over de geschiedenis van de wetenschap. Wij kregen vroeger college over dit onderwerp van professor Hooykaas, een markant figuur aan de Vrije Universiteit. Je moest gaan staan als hij binnenkwam. Zelfs in die tijd was Hooykaas al een uitgesproken ouderwetse professor waar wij als studenten niks van moesten weten. Hooykaas had zijn eigen boek, maar wij propageerden het boek van John Bernal, dat paste in die tijd. Het staat nog steeds in mijn kast, vier delen in de Aula-reeks. Maar Bernals boek is nooit gebruikt aan de VU en ook niet aan een andere Nederlandse universiteit voor zover ik weet.

Bernal had contact met de Russen en propageerde Oparin in het Westen. Dankzij Bernal is in het Westen bekend geworden dat Aleksander Oparin al in 1928 op het goede spoor zat met zijn ideeën over het ontstaan van het leven, ver voordat Stanley Miller in America zijn beroemde experimenten deed. Bernal stelde dat in het marxisme de wetenschap zijn juiste plaats kreeg, namelijk als onderdeel van de maatschappij. “In essentie is wetenschap communisme”, zei hij. Hoe kan iemand zo verdwaasd zijn? Hij was een kind van zijn tijd.

Ook ik ben dat. Toen het milieu verpest werd door giftige chemicaliën ging ik biologie studeren, toen de Amerikanen kernwapens in Europa installeerden werd ik vredesactivist, toen de populisten opkwamen ging ik in de politiek. Bernal en Oparin zaten fout met hun opvatting over biologie, maar ze waren net als ik en iedereen.