Een nieuwkomer waar je gelijk van af wilt

De moordaanslag in het Engelse Salisbury op de Russische geheim agent Sergei Skripal en zijn dochter zorgde niet alleen voor grote ophef in de internationale politiek maar ook in de wetenschap. Wat is dat voor gif dat zo ontzettend sterk is? Hoe werkt het en hoe is het toegediend? Op 12 maart vertelde premier Theresa May in een persconferentie dat het ging om een goedje van Russische makelij dat bekend staat onder de naam novichok. Deze week verschenen ook in wetenschappelijke tijdschriften artikelen met chemische en toxicologische achtergrondinformatie. Maar er blijven nog veel vragen over want het gaat om spul dat tijdens de Koude Oorlog in de voormalige Sovjetunie in het geheim is gemaakt. Novichok is een van de meest giftige stoffen die ooit door de mens gefabriceerd is, nog een factor 5 tot 10 giftiger dan het berucht VX-zenuwgas dat werd gebruikt tegen Kim Jong-nam, de halfbroer van de Noord-Koreaanse president Kim Jung-un, die op 13 februari 2017 op het vliegveld van Kuala Lumpur werd vermoord. De giftigheid van novichok zit in de buurt van het natuurlijke vergif tetrodotoxine, dat zich ophoopt in de lever van de kogelvis, fugu.

Chemisch gezien is novichok (het woord betekent “nieuwkomer”) een mengsel van meerdere stofjes die met codenamen aangeduid worden zoals substantie 33, VR, en A230. Het is nog niet duidelijk welk van deze middelen is gebruikt, of welk mengsel. De chemici van het Britse Defensietechnologie-laboratorium in Port Down hadden er een hele toer aan om de identiteit van het gif vast te stellen, want als je niet precies weet waar je naar zoekt en als je de stoffen niet in zuivere vorm als referentie in huis hebt is het moeilijk om de concentratie te meten, vooral omdat het om extreem kleine hoeveelheden gaat. Veel van wat er in het Westen over novichok bekend is komt van Vil Mirzayanov, een chemicus die gewerkt heeft voor een berucht instituut in Rusland waar chemische wapens ontwikkeld werden. In 1995 emigreerde hij naar de Verenigde Staten en schreef een boek over het Russische programma voor chemische wapens, het zogenaamde “Foliant”-programma. De bedoeling was om gifstoffen te maken die door de beschermende kleding van de NAVO-soldaten konden dringen en die effecten veroorzaakten die niet met het tegengif van de NAVO bestreden konden worden. Ook werd in het Foliant-programma gemikt op middelen die je kon bewaren en vervoeren als op twee op zich onschuldige stoffen die je ter plekke moest mengen om het gif te produceren. Of bij de moordaanslag op Sergei Skripal en zijn dochter ook zo’n “binair” vergif gebruikt is is nog niet bekend.

De novichok-verbindingen behoren tot dezelfde chemische groep als sarin en soman, twee beruchte zenuwgassen. Ze remmen een cruciaal enzym in het zenuwstelsel, waardoor de spieren over-geprikkeld raken en in kramp komen. Het slachtoffer overlijdt vaak aan verstikking omdat de kringspieren van de luchtpijp zich sterk samentrekken. Maar in het geval van novichok lijkt er nog meer aan de hand. Het heeft een “extra” toxiciteit. Normaal gesproken werkt dit soort verbindingen vrij kort. Je overleeft het of je overleeft het niet, maar als je blijft leven ben je er ook weer snel vanaf. In het geval van novichok lijkt dat niet het geval. Het duurt weken voordat het uit het lichaam verdwenen is en het kan ook blijvende schade aan de hersenen veroorzaken. Hoe werkt dat, vragen toxicologen zich af. Het is mogelijk dat novichok in het lichaam blijft circuleren en hergebruikt wordt als het op één plaats zijn werk heeft gedaan. Het is een interessant toxicologisch verschijnsel maar of we er achter moeten willen komen is de vraag. Twee slachtoffers zijn genoeg. Die rommel moet zo snel mogelijk vernietigd worden.