Kom van dat eiland af

Deze week hebben we de Nationale Klimaatweek, een voorlichtingscampagne van de overheid, maar of die veel aan gaat veranderen aan de klimaatproblematiek is de vraag. De meeste mensen hebben de neiging om bij moeilijke onderwerpen een middenweg aan te houden. Wat de meeste mensen vinden vind jij ook. Ook wetenschappers doen dat. Ze volgen grotendeels bekende wegen en gebaande paden, omdat dat je daarlangs verder komt. De onderzoekfinanciering houdt dit systeem in stand. Je krijgt gemakkelijk subsidies voor onderwerpen waar je goed in bent, waar je al aanzienlijk in hebt geïnvesteerd, zodat je kunt laten zien dat de subsidie besteed wordt aan een productieve onderzoekslijn.

Dit systeem leidt ertoe dat het wetenschappelijk onderzoek de neiging heeft om zich te bewegen op een eiland. Je komt wel vooruit, maar je raakt niet van het eiland af. De Amerikaanse wetenschapsfilosoof Thomas Kuhn beschreef deze situatie al in een boek uit 1962. De echte vooruitgang in de wetenschap krijg je als je de gangbare omgeving loslaat en op een heel ander eiland gaat werken. De kleine stapjes zijn OK, maar je moet af en toe sprongen maken om vooruit te komen. De theorie van Kuhn was verplichte kost indertijd, voor ons studenten biologie. Het was onderwerp van felle discussie binnen de studentenvereniging: is de voortgang van de wetenschap afhankelijk van wat er gebeurt in de maatschappij of bepaalt de wetenschap haar eigen koers?

De theorie van Kuhn is ook toepasbaar op het klimaatdebat. In feite kun je stellen dat het klimaatonderzoek, een veld waar miljoenen euro’s aan besteed worden, zijn doel compleet voorbij is geschoten. Al tientallen jaren waarschuwen wetenschappers dat het de verkeerde kant op gaat, dat de gemiddelde temperatuur op aarde stijgt tot een hoogte waarbij hele stukken van de wereld onbewoonbaar worden. Het laatste IPCC-rapport dat dit voorjaar verscheen zette de gegevens nog eens keurig op een rijtje. Bij een temperatuurstijging met 1,5 graad Celsius zal de zeespiegel minimaal 2 meter omhoogkomen, mogelijk zelfs 6 meter. 

Maar al die alarmerende berichten uit de wetenschap hebben niks uitgehaald. We lopen slaapwandelend naar de afgrond, zegt Greta Thunberg. Dat komt doordat de klimaatwetenschappers steeds in hetzelfde rondje draaien, op hetzelfde eiland. Men blijft maar modelleren; de ene grafiek na de andere wordt tevoorschijn getoverd, voorspellingen worden bijgesteld en aangepast en men discussieert over kleinigheden. Thomas Kuhn zou zeggen: jullie blijven binnen een paradigma waarvan al lang is vastgesteld dat het niet werkt. Stop ermee en maak een sprong, dat is echte vooruitgang.

Ik heb deze analyse niet van mezelf maar haar opgepikt bij een rede uitgesproken door Esther Turnhout op 14 oktober, waarmee ze hoogleraar werd aan de Technische Universiteit Twente. Esther werkte vroeger op mijn afdeling, vandaar dat ik uitgenodigd werd, samen met een aantal ex-collega’s. Het was een mooie gelegenheid om weer wat oude bekenden te zien, maar voordat we aan de receptie begonnen werden we getrakteerd op een lekker radicale lezing van Esther. “Word eens wakker!”, zo riep ze het publiek op. “Blijf niet aanmodderen op dat eiland. Je moet niet het volgende emissiescenario onderzoeken, maar de oorzaken van de stagnatie. Welke maatschappelijke of politieke blokkades zijn er die de voortgang verhinderen?” Het zijn mijn woorden, maar wel in de geest van Esther.

Ze gaf ons, traditionele wetenschappers, flink lik op stuk. De natuurwetenschap moet dekoloniseren, loskomen van het traditionele idee dat de waarheid universeel is en dat het keer op keer rondbazuinen van die waarheid de mensen op den duur overtuigt. Met alleen natuurwetenschappen los je het klimaatprobleem niet op. Het is een sociaal probleem. Het vastlopen van het klimaatonderzoek is een teken aan de wand van deze tijd.

Laat Esther maar schuiven, dacht ik tijdens de lange treinreis terug uit Twente.