Het komt door de benen

De studie van de evolutie van de mens gaat gepaard met veel na-ijver en eerzucht bij mannen die het niet eens zijn met andere mannen. Daar vertel ik graag over in deze columns, niet uit leedvermaak, maar om te laten zien hoe levendig en menselijk de wetenschap soms is. Ruzies onder wetenschappers leveren ook mooie voorbeelden voor het academisch onderwijs. Je kunt de studenten ermee leren nadenken: wat zijn de voors en tegens en snijden ze hout?

We weten dat de chimpansee van alle diersoorten ter wereld het meest aan ons verwant is. De mensachtigen splitsten ongeveer 7 miljoen jaar geleden af van de mensapen. Maar wat was er zo uniek aan die eerste mensachtigen, dat daaruit een soort kon ontstaan die de hele wereld ging domineren, terwijl de voorouders van de chimpansee met een klein groepje achterbleven in het Afrikaanse oerwoud? Evolutiebiologen zijn het erover eens dat het lopen op twee benen het eerste kenmerk was dat ons onderscheidde. Niet de hersenen maar de benen definiëren de mensachtigen.

Al jarenlang zijn fossielenjagers daarom op zoek naar de overblijfselen van een mensaap die rechtop liep: het eerste lid van onze familie. Of een soort rechtop loopt kun je goed zien aan de schedel. Het gat in het achterhoofd, waar de hersenstam doorloopt naar het ruggenmerg, ligt bij ons ongeveer in het midden van de schedelbasis. Wij dragen onze schedel recht op de wervelkolom. Bij dieren die op vier poten lopen ligt het gat meer naar achteren omdat ze een naar voren gerichte houding hebben. Dit kenmerk wordt meestal als doorslaggevend beschouwd, maar het is aan een fossiel niet altijd gemakkelijk te zien. Dat is ook het geval bij de schedel van de soort die meestal beschouwd wordt als de oudste mensachtige, de Tsjaadmens, met de wetenschappelijke naam Sahelanthropus tchadensis. Hij leefde 7 miljoen jaar geleden in West-Afrika en werd in 2002 gevonden in de Djurab-woestijn van Tsjaad, door een Franse groep, onder leiding van Michel Brunet uit Poitiers. De onderkant van de schedel bewees volgens Brunet dat hij op twee benen liep want het achterhoofdsgat zat in het midden. Daarmee was Sahelanthropus in één klap de oudste mensachtige en Brunet wereldberoemd. Maar de claim van Brunet is altijd discutabel geweest. Is Sahelanthropus wel een mensachtige? Ik heb indertijd direct een afgietsel van de schedel besteld om te gebruiken bij het bottenpracticum van mijn cursus. De studenten vonden de argumenten van Brunet niet overtuigend. De schedel is aan de onderkant sterk vervormd en het achterhoofdsgat is niet goed te zien.

Nu blijkt uit een publicatie die een paar weken geleden verscheen in het tijdschrift Journal of Human Evolution dat die twijfel terecht is. Behalve de schedel is er indertijd ook een fossiel dijbeen gevonden. Dat bot is echter nooit door Brunet gerapporteerd. Het is in een la opgeborgen en geheim gebleven. In 2017 kwam dit even in het nieuws toen een collega van Brunet, Roberto Macchiarelli, in de gaten kreeg dat er zo’n dijbeen bestond. Ik heb daarover indertijd ook een column geschreven. De verdenking rees dat Brunet het dijbeen verstopt had omdat het aantoonde dat Sahelanthropus niet rechtop liep. Na jarenlang trouwtrekken is deze Macchiarelli nu in staat geweest het fossiele dijbeen goed te bestuderen. Zijn conclusie is helder: er is geen bewijs voor lopen op twee benen. Maar tegelijkertijd verscheen een publicatie van een collega uit Poitiers, die het tegenovergestelde beweert: het dijbeen bewijst juist wel dat Sahelanthropus op twee benen liep. Deze tweede publicatie is tot nu toe alleen nog als proefdruk beschikbaar dus we moeten afwachten of het door de beoordeling komt. En het rare is dat bij beide publicaties de naam van Michel Brunet ontbreekt. Wat er in Poitiers aan de hand is weet ik niet, maar duidelijk is dat ze daar tot op het bot verdeeld zijn. Ik weet even niet wat ik de studenten moet leren, maar ze hebben in ieder geval een mooi discussieonderwerp.