Lucy 50

Lucy is 50 geworden. Misschien denkt u, ze was toch 3,2 miljoen jaar oud? Maar pas 50 jaar geleden werd ze Lucy genoemd. De Amerikaanse onderzoeker Donald Johanson ging in 1974 mee op een expeditie naar Ethiopië. Ze kamden een gebied uit bij het plaatsje Hadar, een omgeving met gortdroge heuvels. Op 24 november liepen ze terug naar hun Landrover nadat ze de hele ochtend gezocht hadden en niks bijzonders vonden. Opeens zag Johanson een stukje armbeen liggen in een droge rivierbedding. Verder graven leverde een schedelbot op, een dijbeen, een gedeeltelijk bekken en een aantal ribben en wervels. Het was een zeer compleet fossiel van een 3,18 miljoen jaar oude aapmens, een overgangsvorm tussen mensapen en mensen. Terug in het kamp dronken ze met het hele team er een biertje op en zetten de plaat van de Beatles op met het nummer “Lucy in the Sky with Diamonds”. Ze noemden het fossiel voor de grap Lucy en die naam is gebleven.

Johanson publiceerde zijn vondst in 1978 in het obscure tijdschrift Kirtlandia, een uitgave van het Cleveland Museum of Natural History, dat overigens in 2013 gestopt is. Dat zo’n wereldberoemde vondst in zo’n achteraf-tijdschrift gepubliceerd werd, tekent die tijd: het was in de jaren zeventig helemaal niet zo belangrijk om in toptijdschriften te publiceren. Je werd beoordeeld op je resultaten in plaats van op publicaties. Tegenwoordig zou Johanson, nu 80, voor gek zijn uitgemaakt.

Johanson heeft vast niet bevroed dat ik bij het eerstejaarscollege voor Biomedische Wetenschappen elk jaar Lucy memoreerde door het nummer van de Beatles voor te zingen in de collegezaal. Lucy had voor mij drie betekenissen: het is de naam van het fossiel, het is het meisje met caleidoscopische ogen in het nummer van de Beatles en het was de naam van een Sloveense gastmedewerker die in die tijd op onze afdeling werkte, Lucija.

In 2018, na mijn pensionering, heb ik Lucy zelf mogen bekijken, in het Nationaal Museum van Ethiopië in Addis Abeba. De confrontatie met dat skelet, dat achter een glasplaat ligt uitgespreid, precies gelijk aan de plaatjes die ik jarenlang bij de colleges heb laten zien, was onvergetelijk. Het museum heeft trouwens nog veel meer beroemde fossielen, zoals Ardipithecus ramidus, een soort van 4,5 miljoen jaar oud, mogelijk een voorloper van Lucy en Homo sapiens idaltu, de oudste vondst van Homo sapiens, 165.000 jaar oud.

Het kan niet op in dat museum; gelukzalig liep ik rond. Ik hoop maar dat de huidige politieke instabiliteit van Ethiopië geen roet in het eten gooit. Het noorden van het land is bezet door het leger van Eritrea en wordt geplaagd door bendes die met grof geweld een etnische zuivering uitvoeren richting het volk dat daar woont, de Tigrijnen. Vanwege de bloedige burgeroorlog is driekwart van het land als rood en oranje gemarkeerd in het reisadvies van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Ik hoop maar dat president Abiye Ahmed zich realiseert dat het museum in Addis Abeba, een vrij onopvallend gebouwtje in het midden van de stad, een topattractie is, een museum van wereldformaat, dat miljoenen Westerse toeristen naar Ethiopië zou kunnen trekken als ze hun burgeroorlog maar zouden beëindigen.

Lucy was indertijd het oudste lid van de familie-stamboom van de mens. Maar volgens DNA-onderzoekers moesten er nog oudere fossielen zijn, want de splitsing tussen mens en chimpansee schatte men op 7 miljoen jaar oud. Die fossielen zijn inderdaad gevonden, een hele serie, tot 6,5 miljoen jaar. Dat er nooit fossielen van rechtop lopende mensachtigen gevonden zijn ouder dan 7 miljoen jaar is een sterk argument in het hele verhaal: de fossielen en het DNA-onderzoek, twee volkomen verschillende benaderingen, komen op vrijwel hetzelfde uit.

Ik beschouw het als een geweldig voorrecht dat de jaren waarin ik college gaf aan de biomedici van de VU samenvielen met de hoogtijdagen van fossiele vondsten van oude mensachtigen. Alle belangrijke fossielen na Lucy werden ontdekt in de jaren 2000-2018. Na mijn pensionering lijkt het wat afgenomen te zijn, maar over een oorzakelijk verband laat ik me niet uit.