Ontroering in de podcast

Het programma Atlas van NPO Radio 1 had me gestrikt voor een podcast over “Het dier in onszelf”. Presentator Petra Grijzen stelde me allerlei vragen die via luisteraars binnengekomen waren. Is de mens eigenlijk een dier als alle andere dieren of zijn wij bijzonder, boven het dierenrijk verheven?

Het antwoord is natuurlijk dat we vrijwel volledig een dier zijn. Maar in één opzicht zijn we totaal anders, namelijk in het functioneren van de hersenen. Kenmerkend voor de menselijke hersenen is dat er een sterke verbinding is tussen de voorhersenen, waarmee we nadenken, situaties beoordelen, beslissingen nemen, enz., en de hersenkernen die dieper in het brein liggen en die emoties en basale functies controleren, zoals agressie, seksualiteit, ruimtelijke oriëntatie en herinneringen. Die vat men samen als het “limbisch systeem”. De voorhersenen zijn in de loop van de evolutie geweldig gegroeid en bereikten bij de mensapen hun maximale grootte. De sterke verbinding met de oudere kernen die de biologische driften reguleren vormt de basis voor ons vermogen om muziek, dans, poëzie, e.d. mooi te vinden en daarvan te genieten.

Om de een of andere reden voelde ik me tijdens de opname van de podcast erg op mijn gemak dus ik kletste honderduit. Om mijn punt over de hersenen te illustreren vertelde ik over een ervaring van een aantal jaren geleden toen ik met mijn vrouw op vakantie was in Zuid-Spanje. In de stad Sevilla word je op straat regelmatig aangesproken door mensen die je uitnodigen voor een flamenco-uitvoering. Dat deden wij natuurlijk ook, diezelfde avond. We zaten met een klein gezelschap op een binnenplaatsje, dicht op elkaar; het was warm. Op het podium danste een vrouw met wild zwaaiende rokken, begeleid door een opzwepende gitaar en een drum. Ik vond het fantastisch en liet me helemaal gaan. De tranen stroomden over mijn wangen. En toen het applaus uitgestorven was dacht ik: “Dit kon allemaal gebeuren dankzij de verbinding tussen de prefrontale cortex en het limbisch systeem”.

Maar terwijl ik dit aan Petra vertelde stokte mijn stem een beetje; er kwam een ontroering naar boven. Ik beleefde de flamenco-uitvoering als het ware opnieuw. De herinnering aan de gebeurtenis was gekoppeld aan een sfeer, een emotie. Zodra je de gebeurtenis oproept krijg je de ontroering er gratis bij. Hersenonderzoekers weten dat herinneringen verwerkt worden in een kern van het limbisch systeem, de hippocampus. Wat die kern doet is gebeurtenissen combineren met context. Niet alleen wat er gebeurde wordt vastgelegd, maar ook hoe je je daarbij voelde, wat je hoorde, wat je rook of waar je was. Dat geheel wordt vervolgens gecommuniceerd met de voorhersenen, de prefrontale cortex.

Maar het allermooiste komt nog: één dag na de opname van mijn podcast, op 13 juli, verscheen er een artikel in het wetenschappelijk tijdschrift Nature dat precies over dit punt ging. Hoe slaagt de hippocampus erin om de context van een gebeurtenis vast te leggen en weer op te roepen? Een groep Amerikaanse onderzoekers had dit onderzocht met muizen, gebruikmakend van moderne beeldvormingstechnieken waarbij je in de hersenen kunt kijken terwijl de muizen aangezet worden om zich situaties te herinneren in een doolhof. Het resultaat was dat de context van een gebeurtenis niet als totaal maar in aparte eenheden opgeslagen wordt. Geur, licht, gevoel, spanning, stress worden apart van elkaar vastgelegd in een onderdeel van de voorhersenen. Zodra één ervan aangesproken wordt maakt de hippocampus het plaatje weer compleet. Het heeft een evolutionair voordeel om het zo te organiseren, want zo kun je de herinneringen gemakkelijker bijstellen of met elkaar in verband brengen.

Het hele verhaal, Sevilla, flamenco, tranen, Petra, podcast en hersenevolutie, kwam bij elkaar en het was allemaal terug te voeren op de verbinding tussen de hippocampus en de prefrontale cortex, die bij mij en bij alle mensen zo sterk ontwikkeld is, dankzij de evolutie.