Op zoek naar de hobbit
Ik stond op heilige grond, in de grot van Liang Bua op het eiland Flores van Indonesië, precies op de plaats waar men 5 meter onder mijn voeten in het jaar 2003 een nieuwe mensensoort gevonden heeft: de Floresmens. Misschien bent u het vergeten, daarom vertel ik het nog even: het was een ontdekking van de bovenste plank. Australische onderzoekers hadden in de grot fossielen opgegraven van een heel klein mensje, geschat op 1 meter en 6 centimeter, vandaar dat de vondst de wereld overging als de “hobbit”. Het leek geen mens zoals wij, maar een primitievere, oude mensensoort.
Maar nog vreemder waren zijn heel kleine hersenvolume en bovendien de zeer recente datering: men schatte dat de hobbit nog 16.000 jaar geleden geleefd moest hebben. Inmiddels is dit bijgesteld naar 60.000 jaar, maar dat is voor een oude mensensoort nog steeds heel kort geleden. In die tijd bestond de moderne mens al en was tot in Australië over de wereld uitgezwermd.
U kunt zich voorstellen dat ik, eenmaal op Flores aangeland vanwege een korte vakantie, met alle geweld naar Liang Bua wilde. Je neemt vanaf de westkust de trans-Floresweg naar het Oosten en je slaat een eindje voor Ruteng linksaf. Het landschap is erg mooi, je kijkt uit over prachtige rijstvelden en mooie bergpartijen annex afgronden, maar de weg is zo verschrikkelijk slecht dat je er af en toe radeloos van wordt. Eigenlijk heb je een terreinwagen nodig, maar onze chauffeur dacht dat het met een gewone auto ook wel kon. Nou ja, we kamen er.
Iets buiten het dorpje Liang Bua is de grot, waar een roestig hek voor staat, maar dat duw je open en je kunt zomaar de grot in lopen. Wat een ervaring! Er is ook een mini-museumpje bij dat op zich goed bedoeld is maar inhoudelijk niet veel voorstelt. Ze hebben er een model van de Floresmens die in een glazen kistje ligt, maar het origineel ligt in Jakarta achter slot en grendel.
Wat ik jammer vond is dat ze in het museum helemaal niet in gingen op de enorme ruzie die ontstond nadat de Australiërs hun resultaten gepubliceerd hadden. De Indonesische paleontoloog Teuku Jacob eiste de fossielen op, want ze waren immers Indonesisch en die stomme sheriffs van Australiërs hadden er geen verstand van. Jacob was een man van stand. Mijn collega Bert Boekschoten heeft hem wel eens ontmoet en vertelde dat je hem met buigingen moest benaderen. Na het gesprek moest je achteruit lopen om hem niet te bruuskeren. De man is overleden in 2007.
Jacob was van mening dat de Floresmens geen nieuwe soort was maar gewoon een klein uitgevallen moderne mens. De Australiërs hebben namelijk geen oog voor de variatie in menselijke lichaamsbouw in de regio, zei hij. In het dorpje Rampasasa, dat dicht bij Liang Bua ligt, komen ook hele kleine mensjes voor. Vanwege dit argument gingen wij ook naar Rampasasa en daar troffen we inderdaad een heel kleine oude man aan. Ik schatte zijn lengte op 1.15 meter, maar overduidelijk was hij niet verwant aan de Floresmens want hij had een normale hersenpan.
Ik sprak erover met John de Vos, paleontoloog bij Naturalis in Leiden. Hij had eerder aangevoerd dat de Floresmens een dwergvorm was, zoals die wel vaker op eilanden voorkomen, denk aan de uitgestorven dwergolifanten van Sicilië, Malta en Kreta. Volgens hem is de Floresmens eigenlijk een kind dat gestopt is met groeien maar wel volwassen geworden is. Daar ben ik het van harte mee eens.
We gingen langs een andere weg terug, die trouwens veel gemakkelijker was. Zo klein als hij is, de hobbit had ons de hele dag bezig gehouden.