Tijd bestaat niet

De tijd vervliegt; we beginnen alweer aan een nieuw jaar. We hebben het gevoel dat de tijd ongrijpbaar is en onafhankelijk van de natuur voortschrijdt. Maar eigenlijk is het andersom: de tijd bestaat bij gratie van de natuur, inclusief de dode natuur en de sterren. Namelijk als alle hemellichamen stil zouden staan, als de aarde niet zou draaien en als alle planten en dieren zouden ophouden met groeien, als alles zou zijn zoals in het kasteel van Doornroosje, dan zou de tijd niet bestaan.

De tijd is een weerbarstig iets. Vele wijsgeren hebben er hun hoofd over gebroken. Vele boeken zijn er over geschreven, boekenplanken vol, wat zeg ik, hele bibliotheken

Er is een tijd geweest, tijdens mijn promotieonderzoek, waarin ik een artikel schreef over het tijdsbegrip in de biologie, met name bij koudbloedige dieren waarvan de stofwisseling afhankelijk is van de temperatuur. Als je een insect bent gebeurt er des te meer naarmate het buiten warmer is. Op een zomerse dag word je opgejaagd: eten, groeien, een partner vinden, eieren leggen, enzovoorts. Maar als de temperatuur laag is komt je hele leven tot stilstand; er gebeurt niks meer, je kruipt weg in een holletje, de tijd staat stil. Op basis van dit principe had ik een paar prachtige formules afgeleid om de veranderingen in de aantallen insecten te corrigeren voor het seizoen. Ik was daar erg trots op, maar inmiddels is iedereen het weer vergeten, denk ik. De tijd schrijdt voort.

Maar nu komt het echte filosofische probleem: waar komt ons tijdsbesef vandaan? Kunnen wij iets voelen dat verloopt, iets zien dat voortschrijdt, iets waarnemen dat zich ontwikkelt, als het niet echt bestaat?

De Franse filosoof Henri Bergson heeft een boek geschreven met de titel “De scheppende evolutie”. In de tijd van mijn studie naar de tijd heb ik dat boek ook gelezen, in het Frans nota bene; je snapt niet waar je de tijd vandaan haalde; tegenwoordig heb ik nergens meer tijd voor. Bergson introduceert het begrip “duur” als een oplossing voor het dilemma van de tijd. Als dingen veranderen duren ze. Op elk moment van ons leven vervliegt de tijd, maar onze levensduur kunnen we vasthouden. De duur is een samengebald verleden, waar we op terug kunnen kijken.

Lieve lezer, ik ben tijdens de jaarwisseling een beetje filosofisch geworden. Maar in het komend jaar zal ik u weer trakteren op echte biologie. Ik wens u een durend 2021.