Vrijdag van wormen en slakken

Vorige week vrijdag was het paarse vrijdag, de dag waarop mensen zich in het paars kleden om hun solidariteit te betuigen met lhbt+ers. Ik zag die dag niet aankomen, vandaar dat ik er in deze column geen aandacht aan besteed heb, maar dat had ik wel moeten doen, al was het alleen maar als tegenhanger van de onzinnige nihilistische zwarte vrijdag van een tijdje geleden, waar ik mee doodgegooid werd. Ik werd op paarse vrijdag gewezen door mijn promovenda Elferra, die op die dag promoveerde, een dag die ze speciaal uitgekozen had omdat het goed aansloot bij het onderwerp van haar proefschrift, de voortplanting van slakken.

Hopelijk hebben de lhbt+ers de dag een beetje als steun ervaren en om er nog wat aan toe te voegen roep ik paarse vrijdag ook uit tot de dag van wormen en slakken. Ook in de biologie is namelijk veel lhbt+. Terwijl de meeste dieren van het klassieke type mannetje-vrouwtje zijn, bestaan er ook grote diergroepen die zowel man als vrouw zijn. De biologen noemen ze hermafrodiet. De mannelijke en vrouwelijke functies zijn in één dier gecombineerd, een situatie die ik me als heteroseksuele man moeilijk kan voorstellen, maar een lhbt+er kan dat misschien wel. Het komt voor in verschillende groepen van het dierenrijk, in totaal is 5% tot 6% van de diersoorten hermafrodiet, maar als je de insecten erbuiten laat is het 30%. Insecten, spinnen en kreeftachtigen zijn namelijk nooit hermafrodiet, wel komt het vrij veel voor bij wormen en slakken en vooral bij de wormen en slakken die op het land leven. Alle slakken in uw tuin en verreweg de meeste regenwormen zijn hermafrodiet. Nu weten we dat op het land levende dieren afstammen van in zee levende dieren. Alle in de zee levende slakken en wormen zijn van gescheiden geslacht, met mannetjes en vrouwtjes. Omdat het leven begonnen is in de zee denkt men dat het systeem van gescheiden geslachten het meest oorspronkelijke is in de evolutie. Hermafroditisme is later ontstaan, toen de slakken en wormen het land op gingen. De slakken begonnen daar zo’n 250 miljoen jaar geleden mee en de wormen ietsje later, vanaf ongeveer 180 miljoen jaar geleden. Het opvallende is dat deze twee groepen onafhankelijk van elkaar dezelfde verandering doorgemaakt hebben, ze werden beide hermafrodiet. Waarom zou je hermafrodiet worden als je van de zee het land opgaat? Het is een raadsel waar evolutiebiologen geen antwoord op hebben. Elk jaar stel ik de vraag aan de eerstejaars studenten in de hoop dat een of andere slimmerd het raadsel kan oplossen. Inmiddels heb ik met de studenten een eigen theorie ontwikkeld.

Het is opvallend dat zowel slakken als wormen geen poten hebben. We weten dat kruipen over de grond veel energie kost en niet erg opschiet. Kreeftachtigen, spinnen en duizendpoten hadden poten waarmee ze in het water zwommen en op het land konden lopen. Wormen en slakken bleven aangewezen op kruipen. Maar als je kruipt is hermafroditisme wel zo handig. Een hermafrodiet kan paren met elke soortgenoot die het tegenkomt. Bovendien kan het ook zichzelf bevruchten, hoewel ze dat bij voorkeur niet doen. Bij dieren van gescheiden geslacht levert maar de helft van de ontmoetingen een geschikte partner op. Maar dieren met poten kunnen lopen om een partner te vinden, dus het voordeel van hermafroditisme weegt voor hen minder zwaar.

Zo probeer ik achteraf paarse vrijdag een evolutiebiologische lading mee te geven. In de biologie is veel meer mogelijk dan je denkt, vooral op het gebied van de voortplanting. De biologie legt geen dwingende regels op over seksueel gedrag, er is een wereld van variatie in het dierenrijk. Hopelijk zijn de lhbt+ers daarmee een beetje gesteund.