Excuses moeten pijn doen

Op de dag dat premier Rutte namens de Nederlandse regering excuses aanbood voor het slavernijverleden, las ik Hoofdstuk 8 van Steven Pinkers boek “Ons betere ik”, dat gaat over het aanbieden van excuses. Hoe zoiets toevallig kan samenvallen mag Joost weten maar het was echt zo.

De toespraak van Rutte op 19 december werd, ondanks de rommelige aanloop, door veel mensen goed ontvangen. Wat ik zelf vooral waardeerde was dat hij duidelijk maakte dat we na de excuses nog niet klaar zijn, maar dat zijn toespraak het begin markeert van een proces van verzoening. Dat is geheel in overeenstemming met de manier waarop Pinker over dit soort excuses schrijft. Misschien heeft Rutte het boek van Pinker ook gelezen?

Steven Pinker beschrijft in zijn erg dikke boek (ruim 800 bladzijden) dat maatschappelijk geweld, moord en doodslag, oorlogen, etnische zuivering, e.d. nog nooit zo zeldzaam zijn geweest als in de laatste 50 jaar. De kans om door geweld om het leven te komen was in de Romeinse tijd en in de Middeleeuwen veel groter dan in de 20^ste eeuw, ondanks de twee wereldoorlogen. We hebben geen openbare terechtstellingen meer, geen heksenvervolgingen waarbij vrouwen levend verbrand werden en geen lynchpartijen zoals de arme Johan en Cornelis de Witt overkwam. Het aantal moorden per hoofd van de bevolking in West-Europese landen is gedaald van één op duizend in het jaar 1200 tot één op honderdduizend in 2000. Uit talloze voorbeelden blijkt dat mensen sinds de Verlichting, die in Europa opkwam in de achttiende eeuw, steeds minder gewelddadig zijn geworden.

Eén van de vele grafieken in het boek gaat over de toename van openbare excuses, uitgesproken door politieke en religieuze leiders. Vóór het jaar 1900 werd dat nooit gedaan. Niemand vond het nodig om na een oorlog publiekelijk excuses aan te bieden of schuld te bekennen. Maar sinds 1980 is het aantal excuses plotseling gestegen naar gemiddeld 10 per jaar. Pinker beschouwt dit als passend in de trend van afname van geweld. Als je inziet dat je iets verkeerds hebt gedaan moet je daarvoor excuses aanbieden. Dat is geen zwakte maar een teken van beschaving. Ook chimpansees doen dat, weten we uit het werk van de Nederlandse primatoloog Frans de Waal. Chimpansees kunnen behoorlijk agressief zijn, maar De Waal beschreef al in een publicatie uit 1979 dat na een vechtpartij de dieren vaak verzoeningsgedrag vertonen: ze maken contact met elkaar, gedragen zich onderdanig en zoeken soms de hulp van een derde dier dat als “trooster” fungeert.

Interessant is dat politieke excuses niet altijd helpen. In veel gevallen is er sprake van een emotioneel gebaar, van mooie maar symbolische woorden die de spanning niet wegnemen. Pinker keek naar de excuses die wel wat uithaalden, d.w.z. dat na een militair treffen de partijen vrede sloten, een openbare verzoening uitspraken en lange tijd niet meer met elkaar in conflict raakten. Bij dit soort excuses, zegt Pinker, is altijd sprake van kosten. Je moet niet alleen eerlijk zijn maar er ook wat voor over hebben. En je moet niet denken dat je met excuses alles kunt oplossen. Er mogen best een paar geschilpunten overblijven.

Een mooi voorbeeld van een verzoeningsgebaar dat echt werkte was de toespraak van de Egyptische president Anwar Sadat voor het Israëlisch parlement in 1977. Hij durfde het aan om naar het hol van de vijand te reizen. Zijn toespraak luidde een langdurige vrede in tussen Israël en Egypte met de Camp David-akkoorden van 1978. En de kosten voor Sadat waren dramatisch: hij werd in 1981 in eigen land vermoord door fundamentalistische militairen.

Als je de historische gegevens van Pinker serieus neemt is er voor de Staat der Nederlanden maar één optie na de toespraak van Rutte: de excuses moeten pijn doen om geloofwaardig te zijn. En pijn voor een Nederlander betekent geld.