• De tol die hitte vraagt

    Veel mensen en met name de Marokkanen zelf, verklaarden me voor gek toen ik vertelde dat ik in de zomervakantie, in de heetste periode van het jaar, naar Marrakesh zou gaan. “Veel te heet”, zei iedereen. Toch deden we het en het klopte. In Casablanca was het al ruim over de 30 graden Celsius en toen we uit de trein stapten in Marrakesh viel de hitte pas echt op ons: 46 graden. Maar we hebben het overleefd en we genoten van de stad. Je moet wel je gedrag aanpassen: niet in de zon lopen, alleen in de ochtend eropuit gaan, ’s middags op je hotelkamer blijven met de airco aan en ‘s-avonds, als de zon begint onder te gaan, weer tevoorschijn komen. Verder helpt het ook als je je niet te druk maakt, de warmte over je heen laat komen en je er niet tegen verzet. 

    Mijn Marokko-avontuur laat zien dat het mogelijk is om extreme hitte te overleven door aanpassing van je gedrag. Ons lichaam is, ondanks dat we als Homo sapiens ontstaan zijn op de Afrikaanse savanne, niet goed aangepast aan hitte. Waarom heeft de evolutie daar niet voor gezorgd? Dat komt doordat de biologische mogelijkheden beperkt zijn. Tegen koude kunnen we ons veel beter wapenen. Door de intensiteit van de stofwisseling te verhogen kunnen we de warmteproductie van het lichaam behoorlijk opschroeven, waardoor we buitentemperaturen ver onder onze lichaamstemperatuur van 37 graden gemakkelijk kunnen overleven. Maar een buitentemperatuur boven de 37 graden wordt al snel kritisch. Het enige wat we kunnen doen is zweten, maar dat werkt maar tot op zekere hoogte. Er is geen fysiologisch mechanisme voor afkoeling. Vandaar dat de evolutie met lege handen staat.

    Naar schatting zijn in de warme zomers van 2022 en 2023 in Europa 110.000 mensen overleden aan de directe gevolgen van hitte. Bovendien heeft hitte allerlei andere effecten: het veroorzaakt mentale problemen, het verhoogt de kans op geweld, het verhoogt bij zwangere vrouwen de kans op een vroeggeboorte en het vermindert de schoolprestaties van kinderen. En die situatie wordt alleen maar erger. Als de wereldtemperatuur 2 graden stijgt boven het pre-industriële niveau (en het ziet er naar uit dat dat gaat gebeuren) verwacht men dat de hitte-gerelateerde sterfgevallen met een factor 3,4 zullen toenemen en dat het verlies aan arbeidsproductiviteit door hitte in de biljoenen euro’s gaat lopen.

    Wetenschappers zijn daarom bezig om methodes te vinden om het gezondheidsrisico van hitte beter in te kunnen schatten. Of iemand een risico loopt door hitte hangt niet alleen af van de omgevingstemperatuur, maar ook van biologische lichaamskenmerken zoals het functioneren van de nieren en het hart en van zaken als kleding en gedrag. Op deze manier kun je een puntensysteem ontwikkelen om van individuele personen het risico op hittestress in te schatten. De onderzoekers rapporteerden hierover in het blad Nature van augustus dit jaar.

    De lessen uit dit alles waren linea recta van toepassing op onze vakantie in Marokko. Ondanks de immense hitte heb ik een prachtige vakantie gehad, met nota bene een onvergetelijke tocht per kameel en een overnachting in een tentenkamp in de zandwoestijn van Merzouga. Het is mogelijk om extreme hitte te overleven, maar denk niet dat je lichaam er tegen kan. Je lichaam kan maar beperkt koelen. Met alleen zweten kom je er niet; je moet je gedrag aanpassen.

recente columns

Nieuw: Het menselijk lichaam in 50 verhalen

Lees de geschiedenis van het menselijk lichaam: vijftig organen, van tenen tot prefrontale cortex, van balzak tot zwezerik. Wanneer zijn ze ontstaan, hoe zijn ze door evolutie veranderd en hoe werken ze? Maak kennis met het zoogdier, het reptiel, de vis en de worm in ons lichaam. Afwijkingen, ziektes en onhandigheden, ze hebben allemaal een evolutionaire achtergrond. Een nieuwe canon van de mens. Uitgeverij Balans/VU University Press, ISBN 978 94 638 2432 3, 304 pagina’s, € 26,95.

Recente columns

Eerstvolgende lezing

10 oktober 2025
Boekpresentatie

Presentatie van mijn boek “Het menselijk lichaam in 50 verhalen”, in Museum Vrolik, AMC, Meibergdreef 13 Amsterdam

Volg vanaf de hoofdingang AMC, 1e verdieping, de bordjes “bouwdeel J”. (7 minuten lopen door het gebouw).

16:00 Rondleiding door het museum

17:00 Boekpresentatie met borreltje

In verband met de beperkte ruimte is opgave noodzakelijk, via rsvp@uitgeverijbalans.nl

Museum Vrolik heeft een unieke en historische (medische) verzameling van lichaamsdelen, schedels, skeletten, organen, misvormingen e.d.

Nico van Straalen

info@nicovanstraalen.nl