Evolutie van de geklede mens

“Textiel is een erfgoed uit het verleden, een uitdaging voor het heden, en een belofte voor de toekomst”. Dat stond op het overlijdensbericht van Loan Oei, textieldeskundige, onderzoeker, grafisch ontwerper, auteur en curator van tentoonstellingen. Loan Oei was textielwetenschapper. Dat er ook een wetenschap rond textiel bestaat was volkomen nieuw voor mij, toen ik haar voor het eerst ontmoette bij een HOVO-cursus die ik gaf. Ze deed die cursus omdat ze sterk geïnteresseerd was in de evolutie van kleding. Wanneer zijn mensen begonnen met kleding te dragen, welke materialen gebruikten ze toen en wat voor kleding droegen ze?

In de evolutiebiologie is daar relatief weinig aandacht voor, terwijl het dragen van kleding toch iets is dat essentieel lijkt voor de mens, vanwege het ontbreken van een vacht zoals vrijwel alle normale zoogdieren hebben. Ook de mensapen waar wij van afstammen hebben allemaal een vacht. Wij zijn een naakte aap. Het lichaamshaar is verloren gegaan toen onze voorouders al op twee benen liepen en zich hadden afgesplitst van de mensapen. Zolang de mens in Afrika leefde was die rare naakte huid waarschijnlijk geen probleem, misschien zelfs een voordeel, maar vanaf ongeveer 200.000 jaar geleden is de mens over de wereld gaan trekken en kwam hij terecht in koude streken. Wanneer zijn we dan kleding gaan dragen?  Als eerbetoon aan mevrouw Oei, die mijn belangstelling voor dit onderwerp gewekt heeft, schrijf ik er deze column over.

De noodzaak om kleding te dragen ontstond natuurlijk nadat de mens haarloos geworden was. Maar we weten ook niet goed wanneer dat gebeurd is. Wat we wel vrij goed weten is wanneer de mens van huidskleur veranderd is. We kunnen dat afleiden door de evolutie te reconstrueren van genen die coderen voor huidpigmenten. Daaruit blijkt dat er vanaf 2,1 miljoen jaar geleden, vrij plotseling, een sterke selectie begon op te treden voor een donkere huid. Voor die tijd was de huid licht, zoals ook bij de mensapen; alleen zie je dat bij hen niet omdat ze een donkere vacht eroverheen hebben. Toen de mens zijn haar verloor kwam die lichte huid tevoorschijn en werd het, vooral vanwege het hete klimaat van Afrika, ontzettend voordelig om een donkere huid te hebben. Dat gebeurde al bij een van onze voorlopers, Homo erectus. 

Maar het is niet waarschijnlijk dat Homo erectus al vanaf 2,1 miljoen jaar geleden kleding droeg. We vinden namelijk uit die tijd geen enkele aanwijzing voor gereedschap zoals priemen of naalden waarmee je huiden aan elkaar vast kunt maken of weefsels kunt maken. De oudste kledingnaalden zijn gevonden in Rusland en in China, ze dateren van 40.000 tot 30.000 jaar geleden. Resten van kleding zelf zijn niet ouder dan 5.000 jaar.

Een andere aanwijzing komt uit de evolutie van luizen waarvan we weten dat ze leven in kleding. De kledingluis is ontstaan uit de hoofdluis en we kunnen vrij goed achterhalen wanneer die twee soorten gesplitst zijn. Die studies komen uit op 70.000 jaar geleden als ontstaan voor de menselijke kledingluis. Vanaf toen zou de mens dus kleding gehad hebben.

In die tijd waren de mensen al begonnen te migreren. Al meer dan 100.000 jaar geleden leefden er neanderthalers in het Midden-Oosten en in Spanje. De laatste ijstijd was nog in volle gang. Dus het lijkt erop dat de eerste mensen die de noordelijke streken bevolkten nog niet in staat waren kleding voor zichzelf te maken. Misschien warmden ze zich bij vuurtjes, want het maken van vuur is ouder, dat gaat terug tot 300.000 jaar geleden.

We moeten haast wel concluderen dat kleding een relatief late uitvinding is van de moderne mens. Pas in de tweede helft van ons bestaan is zijn we ons gaan kleden. Lange tijd waren we een bibbermens, pas later werden we een kledingmens. Kleding, huidcontact met textiel en expressie van je geklede lichaam is zoiets menselijks dat we ons moeilijk kunnen voorstellen dat het nog maar zo kort geleden ontstaan is. Dit verhaal had ik graag met Loan Oei willen bespreken. Ze had het mooi kunnen vertellen bij de textieltentoonstelling die nu loopt in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Rust in vrede, Oei Kiem Loan.