Man en vrouw tegelijk
Bij mijn cursus over de evolutie van seksualiteit in het dierenrijk was ik aangeland bij het onderwerp hermafroditisme. Ik waarschuwde de cursisten dat er vele sappige verhalen over te vertellen zijn en ik verontschuldigde me bij voorbaat. Maar toch is het een serieus onderwerp in de biologie: wat is het voordeel van zowel man als vrouw tegelijkertijd zijn? Het komt voor bij een groot aantal dieren, vooral wormen en slakken, maar niet bij insecten en gewervelde dieren en ook niet bij ons. Sommige vissen kunnen wel eerst mannelijk en dan vrouwelijk worden, maar dat is een heel ander soort hermafroditisme. Ik heb het over man en vrouw tegelijkertijd zijn, een situatie die we ons erg moeilijk kunnen voorstellen. Toch wordt gezegd dat de mens in aanleg, bij de embryonale ontwikkeling in de eerste weken, nog hermafrodiet is, namelijk, zowel de mannelijke als de vrouwelijke geslachtsgangen worden aangelegd in het embryo. Als de vrucht een Y-chromosoom heeft wordt na een tijdje het mannelijk programma aangeschakeld en de vrouwelijke afvoergang afgebroken. Als dat Y-chromosoom er niet is degenereert de mannelijke afvoergang en wordt de vrucht vrouwelijk. Dus iets van dat hermafroditisme zit ook in ons.
Zoals zoveel dingen in de biologie is ook de term hermafroditisme afgeleid van een verhaal uit de Griekse mythologie. Daarom is het ook zo belangrijk dat oud-Grieks stand houdt op de middelbare school: de hele biologie en ook de geneeskunde zijn doortrokken van de Griekse oudheid. Hermaphroditos was de zoon van Hermes en Aphrodite, vandaar zijn naam. Het was een knappe jongen; veel vrouwen werden verliefd op hem. De waternimf Salmacis was zo verliefd dat, toen Hermaphroditos een keer in de vijver baadde, zij op hem sprong en zich met hem verenigde. Hermaphroditos werd tweeslachtig.
De situatie lijkt een beetje op het leven van de parasiet Schistosoma. Dat is een wormachtig dier dat leeft in de lever en de darm van de mens en daar continu een enorm aantal eieren produceert die de bloedvaten van de darm verstoppen. De patiënt krijg buikpijn, ontstekingen en wordt ziek en lamlendig. De ziekte heet bilharzia, naar de Duitse arts Theodor Bilharz die de worm als eerste beschreef. De parasiet is niet hermafrodiet, er zijn mannetjes en vrouwtjes, maar die leven zo innig samen dat ze los van elkaar niet kunnen voortbestaan. Het mannetje is groter en heeft een overlangse gleuf over het hele lichaam waar het vrouwtje haar hele leven in ligt. Daarbij wordt ze continu bevrucht en produceert ze eieren aan de lopende band. Stel je je die situatie voor als mens, zei ik tegen de cursisten, refererend aan het excuus dat ik gemaakt had aan het begin van het college. Maar of de twee wormen ook een continu gevoel van extase ervaren weten we natuurlijk niet.
Nu was al langer bekend dat het vrouwtje niet geslachtsrijp kan worden als het niet in innige verstrengeling met het mannetje leeft. Maar pas vorig jaar, in 2022, is opgehelderd hoe dat eigenlijk werkt. Het mannetje produceert een hormoon dat uitgescheiden wordt en door het vrouwtje gebruikt wordt om de productie van eieren te reguleren. Het mannetje heeft voor de productie van dat hormoon een speciaal systeem geëvolueerd dat alleen bij deze parasieten voorkomt.
Van Schistosoma naar hermafroditisme lijkt maar een kleine stap. Maar je ziet tegelijkertijd welk probleem er opduikt. Mannen en vrouwen hebben verschillende belangen bij de voortplanting. Een hermafrodiet staat altijd voor de keuze: zal ik sperma geven of zal ik het ontvangen? Liever wil je geven want dan zijn de verplichtingen die daar uit voortvloeien, de productie van eieren, voor de ander. Maar wat doe je als beide functies tegelijk in je lichaam zitten? Daar zijn in de evolutie allerlei oplossingen voor gevonden, zoals extreem lange hofmakerij, manipulatie van de partner met chemische stoffen of het afbijten van de penis van de ander tijdens de copulatie. Het conflict tussen de seksen is bij wormen en slakken volledig uit de hand gelopen. Ik heb medelijden met Hermaphroditos. Liever zou ik de taken gescheiden houden. Als ik dan toch een dier zou moeten zijn, dan liever Schistosoma.