De boodschap van het pak
Multatuli’s Max Havelaar is fameus om vele redenen, een ervan is het intrigerende “pak van Sjaalman”, een lijst van bijna 150 documenten en artikelen geschreven door Sjaalman, Multatuli’s alter ego. Het pak wordt in ontvangst genomen door een van de hoofdfiguren van het boek, Batavus Droogstoppel, handelaar in koffie aan Lauriergracht 37. De VU organiseerde op 1 juni een symposium waarbij wetenschappers van divers pluimage hun licht lieten schijnen op één van de titels in de merkwaardige lijst van Multatuli. Het onderstaande is mijn korte reactie op één van de inleiders, Jacqueline Bel.
“Zoals Jacqueline in haar samenvatting benadrukt past de opsomming van documenten in het pak van Sjaalman in een bepaalde literaire traditie; het gebruik van lijsten als stijlfiguur, een manier om een caleidoscopisch beeld te schetsen van een veelheid aan onderwerpen die enige samenhang vertonen en een functie hebben in de roman. Jacqueline benadrukt de rol die het pak van Sjaalman speelt in de “boodschap” van het boek, namelijk de Max Havelaar loopt uit in een scherpe aanklacht tegen koloniale misstanden.
Mijn vraag is of het benadrukken van de “boodschap” van “the book that killed colonialism” wel de meest vruchtbare manier is om naar het pak van Sjaalman te kijken. Ik kwam op die gedachte toen ik, vrij toevallig, mijn exemplaar van “Gargantua en Pantagruel” oppakte, dat ik jaren geleden in mijn studententijd gelezen heb. In dit boek uit 1532 vertelt de Franse arts François Rabelais over twee reuzen die rondtrekken door Europa en wonderbaarlijke avonturen beleven. Het boek staat vol met winderigheid, dronkenschap en boertige humor, als satire op de Franse maatschappij van de zestiende eeuw, in het bijzonder de clerus. Op een gegeven moment gaat Pantagruel naar Parijs om daar te studeren. Hij bezoekt de bibliotheek van Sint Victor (beheerd door monniken). In de catalogus treft hij 101 boeken aan over allerlei scandaleuze onderwerpen, zoals:
- Het Achtergat der Vromen
- De Kunst om in gezelschap netjes een Poepje te laten, in het Latijn. Door Ortuin
- De Reet der Contemplatie
- Kakadorus, De methodiek van de afgang
- De Knalwind der Bullenkramers, Uitschrijvers, Afknijpers, Referendaren en Stempelaren. Gecompileerd door Reksteert
- De Klepbroek der Schijtlaarzen
- Medisch Kakatorium
Enzovoorts. Allemaal heel vergelijkbaar met het pak van Sjaalman dus, maar toch van een heel andere orde en vooral, met een andere functie. Moet je het pak van Sjaalman niet zien, in de stijl van Rabelais, als een kolderieke vertoning, bedoeld als puur vermaak, eerder dan onderdeel van een boodschap? En sterker nog: Is het boek van Eduard Douwes Dekker wel zo geslaagd als aanklacht tegen de koloniale uitbuiting van Indonesië? Als het je daarom gaat kun je beter David van Reybrouck lezen, vind ik.
Als je dit doortrekt naar de huidige discussie over ontlezing: krijg je de moderne scholieren ervan overtuigd dat Max Havelaar op de leeslijst moet blijven omdat het zo’n goed pleidooi is tegen koloniale uitbuiting? Is dat niet wat krampachtig? Of moet je benadrukken dat de Max Havelaar vooral grappig en ontroerend is, het product van een creatieve rusteloze geest, vervlochten met persoonlijke frustratie over het functioneren als koloniale bestuursambtenaar?”