De eenheid van brein en lichaam

Het brein is een orgaan als alle organen, dat hoef je een bioloog niet te vertellen, maar toch was ik verrast na het lezen van het boek van de Britse wetenschapsjournalist Jo Marchant (“Gezond Verstand”). Het is al in maart vorig jaar verschenen, dus ik loop hopeloos achter, maar ik moet er toch iets over kwijt.

De titel van het boek is niet wat mij aantrok, want hij geeft totaal niet aan waar het over gaat, evenals trouwens de Engelse titel (“Cure”). Maar het boek behandelt, met talloze voorbeeldstudies en interviews, de invloed van de hersenen op de rest van het lichaam, met name op ziekte, gezondheid en welbevinden. Een bioloog weet dat bijna alle lichaamsprocessen gereguleerd worden door hersencentra. Dat geldt voor de ademhaling die aangestuurd wordt vanuit de hersenstam, voor de lichaamstemperatuur die gereguleerd wordt door de hypothalamus en voor automatische bewegingen die vanuit de kleine hersenen gecoördineerd en bijgestuurd worden. We weten ook dat de hartslag via hormonen vanuit de hersenen wordt beïnvloed, bijvoorbeeld als we dingen zien die ons opwinden of schrik aanjagen.

Omgekeerd zijn de hersenen afhankelijk van de rest van het lichaam, al was het alleen maar omdat ze voorzien moeten worden van voeding die via het bloed wordt aangevoerd. Dus zo raar is het niet om het brein te beschouwen als een orgaan dat op allerlei manieren in contact staat met de andere organen, de darm, de lever, de nieren, de geslachtsorganen, het hele lichaam. Het verschil tussen het brein en de andere organen is wel dat het menselijke brein een enorm snelle evolutie heeft doorgemaakt en extreem complex geworden is, waardoor wij eigenschappen hebben die bij geen enkel dier worden waargenomen, zoals communicatie met abstracte symbolen.

Vanuit de overduidelijke biologische eenheid van lichaam en brein mag het geen verwondering wekken, maar toch is het verrassend om de vele voorbeelden te lezen die Jo Marchant citeert. Uit experimenten blijkt dat als we ons veilig voelen, liefdevol verzorgd worden en in controle zijn, we minder last hebben van stress, verwonding en pijn, we voelen ons minder snel vermoeid en worden minder snel ziek. De hersenen bereiken dat door de afgifte van natuurlijke pijnstillers, door hormonen en door de werking van signaalstoffen op het immuunsysteem.

De sterkste voorbeelden vond ik in de verhalen over het placebo-effect van geneesmiddelen. Uit studies blijkt dat als je patiënten een pil geeft die bedoeld is als pijnstiller, maar waar helemaal geen pijnstiller in zit, je vaak hetzelfde effect ziet als de echte pijnstiller. Het is meer dan suggestie: een placebo veroorzaakt in veel gevallen dezelfde biologische verandering in het lichaam als een echt geneesmiddel. Door naast een werkzame pijnstiller een placebopil in te nemen kun je de dosering van de pijnstiller aanzienlijk verlagen, vooral als de placebo er opvallend uit ziet, bijvoorbeeld de kleur heeft van het nationale voetbalelftal.

Het werkt natuurlijk niet voor alle ziektes. De hersenen kunnen geen insuline maken of een tumor genezen. Maar voor dingen die te maken hebben met pijnbeleving, met afweer tegen infecties en het omgaan met stress is de invloed van het brein opvallend. Vroeger zeiden we dat een ziekte “tussen je oren zit” en dat werd vaak in neerbuigende zin bedoeld, alsof het geen echte ziekte is als het vanuit de hersenen komt. Maar als je het brein en de rest van het lichaam als één samenwerkend geheel beschouwt kun je begrijpen dat gemoedstoestand en ziekte elkaar beïnvloeden op een manier die helemaal biologisch te begrijpen is.

Lieve lezer, ik ben geen lid geworden van een of andere vage Oosterse sekte en ik ga zeker niet aan alternatieve geneeskunde doen, maar toch vond ik het een geruststelling te weten dat een goede verzorging van mijn brein, via gezonde voeding, warme sociale contacten en voortdurende mentale training, belangrijk bij kan dragen aan mijn lichamelijke gezondheid in deze stressvolle wereld.