Het opraken der elementen
De spreker zei het heel duidelijk: als je een smartphone hebt moet je drie dingen goed onthouden: Ten eerste, nooit een oude smartphone in een la laten liggen; altijd inleveren. Als je hem laat zwerven raakt hij vroeg of laat bij het vuilnis. Ten tweede: gebruik je smartphone twee keer zo lang als de fabrikant zegt dat hij meegaat. Smartphones gaan veel langer mee dan je denkt. Onderdruk de neiging om elke twee jaar een nieuwe te kopen; doe er zes jaar mee. Ten derde: een gebruikte smartphone altijd inleveren voor recycling.
De spreker was professor David Cole-Hamilton, vicevoorzitter van de Europese Chemische Vereniging. Hij hield op uitnodiging van mijn scheikunde-collega’s een lezing aan de Vrije Universiteit over het periodiek systeem der elementen. Het jaar 2019 was het jaar van het periodiek systeem, een onderwerp van de scheikundelessen op de middelbare school, waarvan de meeste mensen maar vaag gehoord hebben.
Maar dat is niet terecht: het periodiek systeem vertegenwoordigt een van de meest fundamentele inzichten in de natuur: dat alles om ons heen, ons eigen lichaam, de aardkorst, de atmosfeer, is opgebouwd uit niet meer dan 98 elementen. Achtennegentig atomen die allemaal van elkaar verschillen en die je niet verder kunt opdelen, behalve met atoomsplitsing in een kernreactor. Eigenlijk zijn er 118 elementen, maar nummers 99 tot en met 118 zijn alleen in een kernreactor te maken, leven heel kort en komen niet in de natuur voor.
En nu komt het: van die 98 elementen zitten er 31 in je smartphone. Daar zijn heel gewone elementen bij zoals lithium, silicium en koper, maar ook elementen waar een gewoon mens nog nooit van gehoord heeft zoals gallium, indium en tantaal. Die elementen zijn zeldzaam op aarde, ze komen maar op een paar plaatsen voor en wat nog erger is: het erts is vaak te vinden in gebieden waar conflicten uitgevochten worden, zoals in het oosten van Congo, waar het geld gebruikt wordt voor de financiering van rebellengroepen en oorlogsvoering. Vier van de 31 elementen in je smartphone komen uit conflictgebieden.
Het element tantaal is essentieel voor de mini-condensatoren in je smartphone. Tantaal is ideaal spul omdat je er piepkleine componenten mee kunt maken die toch goed werken. Zonder tantaalcondensatoren kun je geen smartphone maken, of tenminste niet een die zo klein is. Het element indium is essentieel in aanraak-toetsenborden. Je vinger geleidt een beetje stroom als je hem op het scherm legt. Een dun laagje indium-tin-oxide kan lokaliseren waar je vinger zich bevindt op het scherm. Zonder indium kun je geen smartphone maken met een touchscreen.
Op dit moment zijn we fanatiek bezig om al die 31 elementen op te sporen ergens op aarde, uit het erts te smelten, op te zuiveren en in smartphones te stoppen. Daarmee verspreiden we de zeldzame elementen over de hele aarde en voordat je het weet ben je ze kwijt. Men heeft uitgerekend dat er voor elf elementen van het periodiek systeem in de komende 100 jaar een tekort zal ontstaan. Voor sommige elementen, zoals tantaal, gaat dat al spelen binnen enkele tientallen jaren. In de Europese Unie worden elke maand ongeveer 10 miljoen smartphones afgedankt. Die afvalstroom moet helemaal hergebruikt worden, anders kunnen onze kinderen over een tijdje geen smartphones meer gebruiken.
Professor Cole-Hamilton heeft zich in 2019 geweldig uitgesloofd om dit probleem onder de aandacht te brengen van het grote publiek. Hij heeft stad en land afgereisd, overal lezingen gehouden, scholen bezocht en videogames gemaakt. We moeten onze kinderen leren dat de aarde niet onuitputtelijk is, dat er grenzen zijn aan wat we kunnen doen met niet meer dan 98 elementen. Iedereen moet het periodiek systeem der elementen tussen de oren hebben.